Բալկանյան պակտ

Բալկանյան պակտ (հունարեն՝ Βαλκανικό Σύμφωνο, թուրքերեն՝ Balkan Paktı, սերբախորվաթ․՝ Балкански пакт/Balkanski pakt, մակեդոներեն՝ Балкански пакт, սլովեն.՝ Balkanski pakt), Թուրքիայի, Հունաստանի և Հարավսլավիայի քաղաքական միություն 1953 թվականից և ռազմական միություն 1954 թվականից, որի նպատակն էր ապահովել բոլոր երեք երկրների հավաքական անվտանգությունը արտաքին սպառնալիքներից, առաջին հերթին ԽՍՀՄ-ից և Բուլղարիայից, ինչպես նաև Ալբանիայից։ Դրա պատճառն էր նաև Հարավսլավիայի քաղաքական մեկուսացումը առաջնորդ Տիտոյի և Խորհրդային Միության ղեկավար Ստալինի միջև առաջացած լարվածությունից հետո և Արևմուտքի հրաժարումը Հարավսլավիային անվտանգության երաշխիքներ տրամադրելուց ԽՍՀՄ-ի կողմից հարձակման ենթարկվելու դեպքում, ինչի արդյունքում Հարավսլավիան որոշեց դաշինքի մեջ մտնել Հունաստանի և Թուրքիայի հետ։ Այն փլուզվեց 1955 թվականի վերջին՝ հունա-թուրքական հակասությունների, ինչպես նաև ԽՍՀՄ-ի, Թուրքիայի և Հարավսլավիայի միջև հարաբերությունների կարգավորման պատճառով։

Նախապատմություն, բանակցություններ

1949 թվականից Հունաստանը ուսումնասիրում էր Թուրքիայի և Հարավսլավիայի հետ եռակողմ միություն ստեղծելու հնարավորությունը։ 1949 թվականի հոկտեմբերի 28-ին ԱՄՆ պետքարտուղար Դին Աչեսոնը հանդիպեց Հունաստանի արտաքին գործերի նախարար Կոնստանտինոս Ցալդարիսին և ԱՄՆ-ում Հունաստանի դեսպան Վասիլիոս Դենդրամիսին՝ քննարկելու Հունաստանի անդամակցությունը Հավաքական անվտանգության կազմակերպությանը։ Նրանք Աչեսոնին հանձնեցին գեներալ Ստիլիանոս Կիթրիլակիսի պատրաստած հուշագիրը, որը «պաշտպանական դաշնագիր էր Հյուսիսատլանտյան պակտի մեջ մտնող երկրներից անմիջապես արևելքում գտնվող տարածքների համար» և նշել, որ «Բալկանյան դաշինքի ստեղծումը զգալի ներդրում կունենա համաշխարհային խաղաղության պահպանման գործում»^[1]։ Աչեսոնը պատասխանեց միայն չեզոք խոստովանությամբ, որ ԱՄՆ պատշաճ կերպով հաշվի կառնի, թե որն է լավագույն գործողությունը Բալկաններում։ ԱՄՆ պետքարտուղարին Բալկանյան պայմանագիրն այն ժամանակ անիրագործելի էր թվում, և նա այն չդարձրեց ամերիկյան արտաքին քաղաքականության առաջնահերթություն^[2]։

Միևնույն ժամանակ, ամերիկյան հետախուզության աշխատակիցները Հունաստանը և Հարավսլավիան համարում էին Խորհրդային Միության հարձակման ամենահավանական թիրախները և չէին հավատում, որ Հարավսլավիան կարող է միայնակ պաշտպանվել Խորհրդային Միության հարձակումից[3]։ 1950-1951 թվականներին Հունաստանը միակողմանի շարունակեց ձգտել բարելավել հարաբերությունները Թուրքիայի և Հարավսլավիայի հետ։ Սակայն թուրքական կառավարությունն այն ժամանակ առանձնապես առաջնահերթություն չէր տալիս տարածաշրջանային հավաքական անվտանգությանը, քանի որ Թուրքիան ավելի մեծ հետաքրքրություն էր ցուցաբերում ՆԱՏՕ-ին անդամակցելու հարցում։

Հունաստանը և Հարավսլավիան կարգավորեցին հարաբերությունները 1950 թվականի վերջին և 1951 թվականի հուլիսին ստորագրեցին մի քանի առևտրատնտեսական համաձայնագրեր, սակայն Հարավսլավիան չէր ցանկանում առաջ շարժվել։ Տիտոն 1951 թվականին հրապարակավ հայտարարեց, որ իրեն չի հետաքրքրում Հունաստանի, Թուրքիայի և Հարավսլավիայի միջև եռակողմ միությունը։ Նա այնքան էլ իմաստ չէր տեսնում ԽՍՀՄ-ի գերիշխանությունը Արեւմուտքի վերահսկողությամբ փոխելու մեջ^[3]։ Միևնույն ժամանակ նա գիտակցում էր, որ Հարավսլավիայի համար սպառնալիքը վտանգ կներկայացնի նաև Հունաստանի համար, և թույլ տվեց Հարավսլավիայի դիրքորոշման փոփոխում՝ կախված արտաքին քաղաքական իրավիճակի զարգացումից^[4]։

1952-ի սկզբին Հունաստանն ու Թուրքիան, այնուամենայնիվ, համաձայնեցին համագործակցել Հարավսլավիան համատեղ միության մեջ ընդգրկելու շուրջ բանակցություններում և օգնության համար դիմեցին ԱՄՆ պետքարտուղարի տեղակալ Ջեյմս Ուեբին, բայց նա հրաժարվեց՝ չհավատալով Հարավսլավիայի հետ համաձայնության գալու հնարավորությանը^[3]։

1952 թվականի նոյեմբերին Հարավսլավիան բանակցություններ վարեց Եվրոպայում ԱՄՆ զորքերի գլխավոր հրամանատարի տեղակալ Թոմաս Հենդիի հետ։ Հենդին այցելեց Բելգրադ 1952 թվականի նոյեմբերի 15-20-ը՝ Հունաստան կատարած այցից առաջ, որպես եռակողմ (ամերիկյան, բրիտանական և ֆրանսիական) պատվիրակության ղեկավար՝ Արևմտյան և Հարավսլավիայի ռազմական պլանավորումը համակարգելու համար։ Երկու կողմերի նպատակների տարբերությունները և Արևմուտքի նկատմամբ հարավսլավական անվստահությունը հանգեցրին նրանց քննարկումների ձախողմանը։ Ավելին, Հենդին իրավասություն չուներ Հարավսլավիային ուղղակի ռազմական օգնության կոնկրետ երաշխիքներ տալու, եթե երկիրը ենթարկվեր ԽՍՀՄ-ի հարձակմանը։

Հենդիի առաքելության ձախողումն ու եռանդուն հակակոմունիստ Դուայթ Էյզենհաուերի հաղթանակը 1952 թվականի Ամերիկայի նախագահական արշավում, հանգեցրին Հարավսլավիայում ազգային անվտանգության ճգնաժամի մինչև այդ տարվա աշնան վերջը։ Տիտոն գիտեր, որ միայն արևմտյան երաշխիքները կարող են ստիպել Ստալինին հրաժարվել Հարավսլավիայի վրա հարձակումից։ Այսպիսով, Հունաստանը և Թուրքիան ռազմավարական առումով ավելի կարևոր դարձան Հարավսլավիայի անվտանգության համար։ Ուստի նոյեմբերի 27-ին Հարավսլավիայի Կոմկուսի Կենտկոմի գործադիր կոմիտեի նիստի ժամանակ Տիտոն հայտարարեց, որ Հարավսլավիան պետք է բանակցություններ վարի Հունաստանի և Թուրքիայի հետ^[5]։

Հարավսլավիայի ռազմական առաքելությունն այցելեց Հունաստան և Թուրքիա 1952 թվականի սեպտեմբերին, իսկ Հունաստանը փոխադարձ այց կատարեց նոյեմբերին։ 1953 թվականի հունվարի 19–25-ին Թուրքիայի արտգործնախարար Մեհմեդ Ֆուաթ Քյոփրյուլուն մեկնեց Բելգրադ և Աթենք, որին հաջորդեց Հունաստանի արտգործնախարար Ստեֆանոս Ստեֆանոպուլոսի փետրվարյան այցը Հարավսլավիա, որտեղ նա հանդիպեց Հարավսլավիայի արտգործնախարար Կոջա Պոպովիչի հետ^[5]^[6]։ Փետրվարի 20-22-ը երեք պետությունների դիվանագետները հանդիպեցին Աթենքում և պատրաստեցին բարեկամության պայմանագրի նախնական տեքստը^[6]։

Ստեփանոս Ստեփանոպուլոս, Հունաստանի արտգործնախարար
Մեհմեդ Ֆուաթ Քյոփրուլու, Թուրքիայի արտգործնախարար
Քոչա Պոպովիչ, Հարավսլավիայի արտգործնախարար

Պայմաններ

Բալկանյան պակտը հիմնադրվել է 1953 թվականի փետրվարի 28-ին Հունաստանի, Թուրքիայի և Հարավսլավիայի միջև բարեկամության և համագործակցության պայմանագրի հիման վրա (Անկարա)^[7], որը չէր ենթադրում երկրների միջև ռազմական փոխգործակցություն^[8], այնուհետև պայմանագրի հիման վրա դաշինք կնքվեց քաղաքական համագործակցության և փոխօգնությանն հարցով 1954 թվականի օգոստոսի 9-ին (Բլեդ, Հարավսլավիա)[8], որտեղ արդեն խոսվում էր ռազմական համագործակցության մասին^[7]։

Պակտի անդամները պարտավորվում էին խաղաղ ժամանակ վարել ռազմաքաղաքական համագործակցություն և փոխադարձ ռազմական օգնություն ցուցաբերել այդ երկրներից մեկի վրա հարձակման ժամանակ։ Բալկանյան պկտը նախատեսում էր նաև տեխնիկական, տնտեսական և մշակութային համագործակցություն մասնակից երկրների միջև։ Ստեղծվեց նաև Բալկանյան պակտի ղեկավար մարմինը` Մշտական խորհուրդը, որը բաղկացած էր ԱԳ նախարարներից և պայմանագրի մասնակից պետությունների կառավարությունների այլ անդամներից։ Բալկանյան պայմանագրի գործողության ժամկետը 20 տարի էր^[7]։

ԱՄՆ-ի ճնշման ներքո Բալկանյան պակտում ներառվել է կետ՝ սահմանափակելու դրա շրջանակը, որ այն «չի ազդում և չի կարող մեկնաբանվել որպես որևէ կերպ ազդող գործոն Թուրքիայի և Հունաստանի իրավունքների և պարտավորությունների վրա 1949 թվականի ապրիլի 4-ի Հյուսիսատլանտյան պայմանագրով։ Այս կետը գործնական կիրառություն չուներ, քանի որ պայմանագրի մասնակիցների շտաբային պլանները դեռևս նախատեսում էին բոլոր կողմերի անմիջական ռազմական պատասխանը արտաքին ագրեսիայի դեպքում^[9]։

Պատճառներ

Ե՛վ Հունաստանը, և՛ Թուրքիան, և՛ Հարավսլավիան Խորհրդային Միությունից և նրա արբանյակներից իրական վտանգ էին տեսնում իրենց անվտանգության և տարածքային ամբողջականության համար, և բոլորը պետք է հաղթահարեին միմյանց հանդեպ իրենց անվստահությունը՝ պայմանագիր կնքելու համար^[10]։

Հարավսլավիան նույնպես ձգտում էր դուրս գալ լիակատար մեկուսացումից խորհրդա-հարավսլավական հակամարտության սրումից հետո^[11]։ Ավելին, թեև եռակողմ դաշինքն ընդհանուր առմամբ նպատակ ուներ զսպել խորհրդային էքսպանսիոնիզմը, նրա հակաբուլղարական կողմնորոշումն ավելի ակնհայտ էր՝ դրանով իսկ կրկնելով Բալկանյան Անտանտը, որը գոյություն ուներ մինչև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը։

Բոլոր երեք պետություններն էլ պատճառներ ունեին վախենալու բուլղարական հարձակումից։ 1940-ականների վերջին և 1950-ականների սկզբին Բուլղարիան ուներ Արևելյան Եվրոպայի լավագույն պատրաստված և զինված բանակը, որը հագեցած էր առնվազն հինգից վեց և, հնարավոր է, ինը հարյուր խորհրդային T-34 տանկերով։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից առաջ Բուլղարիան բավականին ռուսաֆիլ էր, բացի այդ ուներ մեծ կոմունիստական կուսակցություն։ Դա Բուլղարիային դարձրեց քաղաքականապես ավելի հուսալի ԽՍՀՄ-ի տեսանկյունից, և նրա զորքերը, համապատասխանաբար, ավելի կարգապահ էին և ավելի շատ խորհրդային զենք ստացան։ Տիտոյի հարաբերությունների խզումը Խորհրդային Միության հետ լավ հիմք տվեց ԽՍՀՄ-ին և նրա արբանյակներին ուշադիր հետևելու համար^[12]։

Թուրքիան, որը, չնայած Բուլղարիայում թուրքական փոքրամասնությանը, իր հարաբերությունները Սոֆիայի հետ համարում էր ավելի քիչ լարված, քան Հարավսլավիայի հարաբերությունները, չափազանց խոցելի էր բուլղարական հարձակման համար, քանի որ Բուլղարիայի սահմանը Ստամբուլից մոտ հարյուր հիսուն կիլոմետր է։ Պակտի նախաձեռնող Հունաստանին պատկանում էր տարածքներ Էգեյան ծովի հյուսիսային ափին, որն ուներ զգալի թվով բուլղարացի բնակչություն և ուղղակիորեն Բուլղարիայի կազմում էր մինչև Նյոյի պայմանագիրը։ Հունական բանակը և՛ տանկերի, և՛ հակատանկային զենքի խիստ պակաս ուներ։ Աչեսոնի սկզբնական հունական մոտիվացիան Բալկանյան պայմանագրի համար բավականին բացահայտ էր նրա հակաբուլղարական կողմնորոշման մեջ։ Հունաստանը նույնպես կարող էր զգուշանալ Ալբանիայից. Հունաստանի վարչապետ Ալեքսանդրոս Պապագոսը պնդում էր, որ Բալկանյան պայմանագիրը կարող է չեզոքացնել Բուլղարիան և Ալբանիան Երրորդ համաշխարհային պատերազմի դեպքում^[12]։

Իր հերթին, Մեծ Բրիտանիան աջակցեց Բալկաններում տարածաշրջանային դաշինքի ստեղծմանը, քանի որ դա հնարավորություն կտար Հունաստանի և Թուրքիայի միջոցով Հարավսլավիան կապել ՆԱՏՕ-ի հետ՝ առանց հարավսլավացիներին ուղղակի անդամակցություն առաջարկելու^[4]։

Հետևանքներ

1955 թվականի վերջից Բալկանյան պակտը ճգնաժամ էր ապրում, որն առաջացել էր նրա մասնակիցների միջև հակասությունների սրման պատճառով^[7]։ 1955 թվականի սեպտեմբերի 6-ին Սալոնիկում Թուրքիայի հյուպատոսության մոտ ռումբ է պայթել, ինչը հակահունական անկարգությունների պատճառ է դարձել Թուրքիայում։ Այս իրադարձությունները համընկել են Կիպրոսի հարցի սրման հետ՝ փաստացի դադարեցնելով Հունաստանի և Թուրքիայի միջև ցանկացած համագործակցություն։ Հունա-թուրքական հակամարտության ժամանակ Հարավսլավիայի կառավարությունը փորձեց հեռու մնալ պայմանագրից, բայց չխախտել այն ամբողջությամբ^[13]։

Սակայն դրան զուգահեռ Ստալինի մահից հետո Խորհրդային Միությունը հրաժարվեց նեղուցների հարցում Թուրքիայի դեմ իր հավակնություններից և հաշտվեց Հարավսլավիայի հետ։ Տիտոն 1955 թվականին Դալլեսի հետ զրույցում նշել է, որ այլևս չկա խորհրդային հարձակման անմիջական վտանգ։ Արդյունքում, հարավսլավացիները ջանք չգործադրեցին փրկելու Բալկանյան պակտը հունա-թուրքական լարվածության պայմաններում, և 1956 թվականին այն դարձավ մեռյալ տառ^[13]։

1956-1967 թվականներին (սկսած ԽՍՀՄ-ի կողմից Հունգարիայում հեղափոխությունը ճնշելուց և վերջացրած Հունաստանում սև գնդապետների հեղաշրջմամբ) Տիտոն բազմիցս, կախված ԽՍՀՄ-ի հետ Հարավսլավիայի հարաբերությունների մակարդակից, բարձրացրել է Բալկանյան պակտը նորացնելու անհրաժեշտության հարցը, բայց նրա խոսքերը ոչ մի հետևանք չեն ունեցել^[14]։

Գրականություն

Petrović, Vladimir P. Nastanak jugoslovensko-egipatskih odnosa(սերբ.) // Istorija 20. veka. — Beograd: Institut za savremenu istoriju, 2005. — № 1. — P. 111—131.
Stone, David R. The Balkan Pact and American Policy, 1950-1955 // East European Quarterly. — 1994. — Vol. 3. — № 28. — P. 393—407.
Vukman, Péter The Balkan Pact, 1953-59. An Analysis of Yugoslav-Greek-Turkish Relations based on British Archival Sources // Mediterrán Tanulmányok (Études sur la région mediterrannéenne). —Szeged, 2013. — № 22. — P. 25—36.

Ծանոթագրություններ

↑ Stone, 1994, էջ 393
↑ Stone, 1994, էջեր 393—394
↑ ^3,0 ^3,1 Stone, 1994, էջեր 396—397
↑ ^4,0 ^4,1 Vukman, 2013, էջ 26
↑ ^5,0 ^5,1 Vukman, 2013, էջ 28
↑ ^6,0 ^6,1 Stone, 1994, էջ 398
↑ ^7,0 ^7,1 ^7,2 ^7,3 СИЭ, 1962
↑ Stone, 1994, էջ 400
↑ Stone, 1994, էջ 403
↑ Stone, 1994, էջ 399
↑ Vukman, 2013, էջ 25
↑ ^12,0 ^12,1 Stone, 1994, էջեր 398—399
↑ ^13,0 ^13,1 Stone, 1994, էջ 404
↑ Vukman, 2013, էջ 35—36

[Stone—1994——393-1] Stone, 1994, էջ 393

[Stone—1994——393—394-2] Stone, 1994, էջեր 393—394

[Stone—1994——396—397-3] 3,0 ^3,1 Stone, 1994, էջեր 396—397

[Vukman—2013——26-4] 4,0 ^4,1 Vukman, 2013, էջ 26

[Vukman—2013——28-5] 5,0 ^5,1 Vukman, 2013, էջ 28

[Stone—1994——398-6] 6,0 ^6,1 Stone, 1994, էջ 398

[СИЭ—1962——-7] 7,0 ^7,1 ^7,2 ^7,3 СИЭ, 1962

[Stone—1994——400-8] Stone, 1994, էջ 400

[Stone—1994——403-9] Stone, 1994, էջ 403

[Stone—1994——399-10] Stone, 1994, էջ 399

[Vukman—2013——25-11] Vukman, 2013, էջ 25

[Stone—1994——398—399-12] 12,0 ^12,1 Stone, 1994, էջեր 398—399

[Stone—1994——404-13] 13,0 ^13,1 Stone, 1994, էջ 404

[Vukman—2013——35—36-14] Vukman, 2013, էջ 35—36

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]